Χειρόγραφο του ποιητή
Ο ίδιος ο Καβάφης επανειλημμένα έχει πει ότι ποτέ δεν επαναλαβαίνεται. Πραγματικά, οι επιστροφές του έχουν πάντοτε κάτι το νέο: το επόμενο ποίημα συμπληρώνει το άλλο, φωτίζεται το περιστατικό από καινούργια σκοπιά, χτυπά μια νέα χορδή – ακόμη κι όταν το θέμα δίνεται σε κλειδί συγγενικό. Όλα μαζί τα ποιήματα αυτά συγκροτούν ενιαίο κύκλο με εσωτερικές συνδέσεις. Από τους μελετητές του Καβάφη πρώτος μίλησε για την κυκλική δομή της ποίησής του ο Γ. Βρισιμιτζάκης, τονίζοντας το πολύ έντονο διανοητικό της στοιχείο.
Για κείνον που είπε το μεγάλο «Όχι» και παραιτήθηκε από την κοινωνική πράξη, οι σκέψεις για το αναπόφευκτο του θανάτου, για τη σύντομη κι εύθραυστη ζωή, για τις περιορισμένες δυνατότητες του ανθρώπου, τη ματαιότητα του θάρρους και των καλών ελπίδων («Τρώες»), θα ήταν πικρή παρηγοριά μάλλον και μια κάποια δικαίωση, αλλά, όπως θυμόμαστε από το ποίημα «Che fece… il gran rifiuto», διαλέγοντας τη στάση τούτη ο Καβάφης ήξερε πως καταδικάζει τον εαυτό του σ’ αιώνιες αμφιβολίες. Διόλου δεν απέρριπτε, ίσα ίσα εκτιμούσε την άλλη στάση – το μεγάλο «Ναι». (Άλλωστε ξέρουμε κι από την «Ποιητική» του, με τι συμπάθεια έβλεπε την κοινωνική πράξη που εργάζεται για το καλό της ανθρωπότητας). Τη διαλεκτική τούτη σχέση μπορούμε να παρακολουθήσουμε απάνω σε μια σύγκριση του «Τελειωμένα» με το «Μάρτιαι ειδοί» (γραμμένο το 1906 και δημοσιευμένο το 1911, τότε που δημοσιεύτηκε και το «Τελειωμένα»).
Αν στο «Τελειωμένα» ο ποιητής θλίβεται γιατί δεν είμαστε σε θέση να διακρίνουμε τα μηνύματα μιας απειλής που έρχεται, στο «Μάρτιαι ειδοί», απευθυνόμενος σ’ έναν που έκανε την εκλογή του παίρνοντας το δρόμο της δράσης, ενώ τον προφυλάσσει από «τες φιλοδοξίες», ωστόσο δεν προσπαθεί να τον μεταπείσει. Μόνο τον συμβουλεύει να είναι προσεκτικός, να μην αγνοήσει τις προειδοποιήσεις της μοίρας.
Απόσπασμα από το βιβλίο Κ.Π.ΚΑΒΑΦΗΣ, Οι δρόμοι προς το ρεαλισμό στην ποίηση του 20ού αιώνα, εκδ. Κέδρος, 1983
προχωρούν τα χρόνια», σημειώνει ο Σεφέρης, «μοιάζει να παραμερίζει ολοένα την απλαισίωτη έκφραση της συγκίνησης. Ακόμη περισσότερο. Όχι μόνο μοιάζει να επιμένει στην ευκινησία των χαρακτήρων, την αδρότητα των πραγμάτων, και το καθαρό κοίταγμα των γεγονότων, που απαρτίζουν
Ο δικός μας Καβάφης 